Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΕΙΣ ΚΡΙΣΙΝ

Ἀκοῦμε συχνὰ γιὰ τὴν μείωσιν τοῦ πληθυσμοῦ ἐξ αἰτίας τῆς ὑπογεννητικότητος, ἀλλὰ σπανιότερα ἀναφέρεται μία ἀπὸ τὶς αἰτίες αὐτοῦ τοῦ φαινομένου, δηλαδὴ ἡ πρωτόφαντη κρίσις ποὺ περνάει ὁ θεσμὸς τοῦ γάμου στὴν χώρα μας. Ὅλοι μας ἔχουμε πολλὰ παραδείγματα ἀπὸ τὸ οἰκογενειακὸν καὶ φιλικόν μας περιβάλλον... γνωστοὺς δηλαδὴ ποὺ εἴτε δὲν ἔχουν συνάψει γάμο παρὰ τὴν συμβίωσίν τους μὲ τὸ ἕταιρον ἥμισυ, εἴτε ἔχουν πάρει διαζύγιο. Πιστεύω πὼς δὲν θὰ πρέπει πλέον νὰ ἀγνοοῦμε αὐτὸ τὸ τόσον σοβαρὸν ζήτημα ἀκόμη κι ἂν δὲν μᾶς ἀφορᾶ ἄμεσα.

Θέτω λοιπὸν τὰ ἑξῆς ἐρωτήματα:

1) Εἶναι ὅμως ὁ γάμος τόσο σημαντικός; Ἢ μήπως δὲν ἀλλάζει τίποτε ἂν τὸ ζεῦγος συζεῖ χωρὶς νὰ συνάψει γάμο;

2) Κι ἂν εἶναι σημαντικός, πόσο μεγάλο εἶναι ὄντως τὸ πρόβλημα;

3) Ποῖες εἶναι οἱ αἰτίες του;

4) Καὶ τέλος, ποῖες οἱ ἐπιπτώσεις του στὸ ἄτομο καὶ στὴν κοινωνία;

Τὸ θέμα εἶναι πραγματικὰ τεράστιο ἀλλὰ θὰ προσπαθήσω νὰ τὸ συμπτύξω σὲ λίγες λέξεις.

1) Ἡ σπουδαιότης τοῦ γάμου δὲν εἶναι στὶς ἡμέρες μας ἀποδεκτὴ ἀπὸ ὅλους, ὁπότε γιὰ νὰ ἔχει νόημα τὸ πρόβλημα ποὺ παραθέτω στὸ παρὸν πόνημα, θὰ χρειασθεῖ πρῶτα νὰ τὴν ἀποδείξω. Ἀκολουθῆστε τὸν συλλογισμό μου κι ἂν σᾶς πείσω καλῶς!

Οἱ ἄνδρες καὶ οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα χρόνια μέχρι τὶς ἡμέρες μας δημιουργοῦν σχέσεις μεταξύ τους. Ὁ σκοπὸς αὐτῆς τῆς ἑνώσεως εἶναι ἡ τεκνοποίησις καὶ σκοπὸς αὐτῆς ἡ διαιώνισις τοῦ εἴδους. Παρατηρεῖται, ἐπίσης, τὸ φαινόμενο νὰ μὴ διαλύονται οἱ σχέσεις μὲ τὴν γέννησι τῶν τέκνων ἢ μὲ τὸ ποὺ μεγαλώσουν καὶ ἀρχίσουν τὴν δική τους ζωή. Ὁπότε εὔλογα καταλήγουμε στὸ συμπέρασμα πὼς ἔτσι καλύπτονται κι ἄλλες ἀνάγκες τοῦ ζεύγους. Δηλαδὴ ὁ Θεός, ἡ φύσις ἂν θέλετε, ἔκαμε τὰ πράγματα μὲ τέτοιο τρόπο ὥστε νὰ μεγιστοποιεῖ τὶς πιθανότητες τοῦ ζεύγους νὰ παραμένει μαζί. Κάποια ἀπὸ τὰ ὀφέλη των σταθερῶν σχέσεων εἶναι πὼς ἔτσι ἐπιτυγχάνεται κατὰ τὸν καλλίτερο δυνατὸ τρόπο ὁ καταμερισμὸς τῶν ἐργασιῶν ἐκείνων ποὺ εἶναι ἀπαραίτητες γιὰ τὴν ἐπιβίωσι. Μία ἔγκυος γυναίκα θὰ ἐδυσκολεύετο νὰ κυνηγήσει γιὰ νὰ φέρει τροφὴ στὴν οἰκία ἐνῷ ἕνας ἄνδρας μπορεῖ νὰ μὴν εἶχε τὴν ἀναγκαία ὑπομονὴ νὰ ξεμπλέξει καὶ νὰ πλέξει τὶς ἴνες μαλλιοῦ γιὰ νὰ φτιάξει ζεστὰ ῥοῦχα γιὰ τὸν χειμῶνα. Ἐπίσης, ἴσως ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ σημαντικὰ ἀγαθὰ ποὺ κερδίζουν καὶ οἱ δύο ὅταν ἐπιδιώκουν νὰ κρατοῦν τὴν εὐρυθμία στὴν σχέσιν τους εἶναι ἡ ἀνάπτυξις βαθέων δεσμῶν καὶ ἡ συντροφικότητα. Εἴμαστε κοινωνικὰ ὄντα καὶ τὸ νὰ μοιραζόμεθα τὴν ζωή μας μὲ κάποιον ἄλλον μπορεῖ νὰ εἶναι πηγὴ μεγάλης εὐτυχίας. Ὁ ἕνας νὰ στηρίζει τὸν ἄλλον γιὰ τὴν ἀντιμετώπισιν κάθε δυσκολίας τῆς ζωῆς. Συνεπῶς αὐτὸ βοηθάει τὰ ἄτομα νὰ ἀνταπεξέρχονται καλλίτερα στὸ ἄγχος καὶ τὶς κακουχίες, πρᾶγμα ποὺ ἔχει πολλὰ ὀφέλη καὶ γιὰ τὴν ὑγιεία. Πολυάριθμες μελέτες [1] ἔχουν δείξει πὼς οἱ ἄνθρωποι σὲ σταθερές, μακροχρόνιες σχέσεις τείνουν νὰ εἶναι πιὸ ὑγιεῖς καὶ νὰ ζοῦν περισσότερο ἀπὸ τοὺς ἐλεύθερους ἢ ἄγαμους. Ἕνα ἀκόμη τεράστιο ὄφελος εἶναι ἡ προσωπικὴ βελτίωσις ποὺ ἐπέρχεται μετὰ ἀπὸ μία δέσμευσιν τέτοιου εἴδους. Μαθαίνουμε νὰ συμβιβαζόμεθα, νὰ ἐπικοινωνοῦμε ἀποτελεσματικά, νὰ ἐπιλύουμε προβλήματα καὶ νὰ συμπονᾶμε κι ὅλα ἀυτὰ εἶναι πολύτιμες δεξιότητες ζωῆς. Καὶ τέλος, τὸ νὰ γνωρίζουμε πὼς ὑπάρχει ἕνας ἄλλος ἄνθρωπος διαθέσιμος γιὰ μᾶς, στὸν ὁποῖο μποροῦμε νὰ βασισθοῦμε ὅταν ὑπάρχει ἀνάγκη μᾶς παρέχει ἕνα αἴσθημα ἀσφάλειας εἴτε συναισθηματικῆς, εἴτε οἰκονομικῆς, εἴτε κοινωνικῆς.

Νὰ σημειωθῇ, βεβαίως, πὼς δὲν χαίρουν ὅλες οἱ σχέσεις ὅλα τὰ προαναφερθέντα ὀφέλη. Ὑπάρχουν πολλοὶ παράγοντες ποὺ τὰ καθορίζουν ὅπως ἡ δυναμικὴ τῆς σχέσεως καὶ τὰ ἄτομα ποὺ ἐμπλέκονται σὲ αὐτὴν.

Ὅπως γίνεται κατανοητὸ ἀπὸ τὴν πολὺ σύντομη ἀνάλυσι ποὺ ἔκαμα, αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ σχέσις εἶναι πολύπλοκη, ἐπηρεάζει τὶς ζωὲς καὶ τῶν δύο σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα καὶ ἀποτελεῖ ταυτοχρόνως μία μεγάλη ἐπένδυσιν χρόνου, ἐνέργειας καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν. Γιὰ νὰ εὐδοκιμήσει χρειάζεται ἕνα σταθερὸ καὶ κατάλληλο περιβάλλον, ὅπου οἱ συναισθηματικοὶ δεσμοὶ μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου νὰ δοκιμάζονται καὶ νὰ δυναμώνουν καθιστώντας ἀκόμη πιὸ δυνατὴ τὴν οἰκογενειακὴ δομή. Ὅσο πιὸ πολὺ διαρκέσει ὅλο αὐτὸ μὲ ὁμαλὸ, φυσικά, τρόπο, τόσο περισσότερο θὰ ὠφελήσει τὸ ζεῦγος ἀλλὰ καὶ τὴν κοινωνία.

Ὁ γάμος, λοιπόν, βοηθάει εἰς αὐτό, στὸ νὰ διαρκέσει ἡ σχέσις καὶ ἄρα ὅλα τὰ ὀφέλη ποὺ προαναφέρθηκαν. Καὶ πῶς τὸ ξέρουμε αὐτό; Πολλὲς ἔρευνες [2,8] σὲ διάφορες χῶρες ὅπως γιὰ παράδειγμα αὐτὴ τοῦ Ὀλλανδοῦ κοινωνιολόγου Dronkers [2] ἔχουν έπισημάνει πὼς ἡ ἁπλὴ συμβίωσις διαρκεῖ πολὺ λιγότερο κατὰ μέσο ὅρο ἀπὸ τὸν γάμο. Ἔχει δειχθεῖ ἀκόμη πὼς καὶ ἡ συμβίωσις πρὶν τὸ γάμο μειώνει τὴ διάρκεια τῆς σχέσεως κατὰ μέσο ὅρο. Ἀλλὰ δὲν χρειάζεται νὰ περιμένουμε τέτοιες ἔρευνες· καὶ λογικὰ νὰ τὸ σκεφθοῦμε, δὲν εἶναι διόλου τυχαῖο τὸ γεγονὸς πὼς ἀπὸ ὅλες τὶς μορφὲς σχέσεως ὁ γάμος εἶναι τόσο διαδεδομένος καὶ ἀναγνωρίζεται σὲ ὅλες τὶς χῶρες καὶ πάντοτε ἐτύγχανε σεβασμοῦ σὲ ὅλες τὶς χρονικὲς περιόδους σὲ ἀντίθεσι μὲ τὴν ἁπλῆ συμβίωσιν. Κάτι ἤξεραν οἱ πρόγονοί μας καὶ σίγουρα δὲν θὰ ἐπιβίωνε ἕνας θεσμὸς ἐὰν δὲν ὑπερίσχυε ἄλλων γιὰ τὸ καλὸ τῶν κοινωνιῶν. Ἄλλοι λόγοι ποὺ συμβάλουν στὴν μεγαλύτερη διάρκεια τῶν γάμων εἶναι, νομίζω, τὸ ὅτι διαλύονται πιὸ δύσκολα· δὲν ἀρκεῖ ἁπλῶς νὰ μαζέψει τὰ πράγματὰ του ὁ ἕνας καὶ νὰ φύγει τὴν ἴδια μέρα μετὰ ἀπὸ ἕναν διαπληκτισμό. Ἐκτὸς αὐτοῦ, εἶναι ἐπίσημοι καὶ ἀναγνωρισμένοι ἀπὸ ὅλον τὸν κοινωνικὸ περίγυρο καὶ ἀπὸ τὸ κράτος καὶ ἀνταλλάσσονται ὅρκοι δημοσίως, καὶ ἴσως νὰ μὴν ἔχει καλὴ φήμη ἕνας ἄνθρωπος ποὺ ἔχει πάρει διαζύγιο πολλὲς φορές, φαίνεται ἀναξιόπιστος. Σὲ γάμο, ἐπίσης, συνήθως προχωροῦν ὅσοι εἶναι ἕτοιμοι καὶ θέλουν νὰ ἐπενδύσουν ὅλα αὐτὰ ποὺ προαναφέρθηκαν, καὶ οἱ κοινοὶ μακροπρόθεσμοι στόχοι ὅπως εἶναι τὰ τέκνα, ἡ ἀγορὰ μιᾶς οἰκίας δένουν τὸ ζεῦγος περισσότερο. Τέλος, γιὰ τὴν πλειοψηφία ὁ γάμος ἀποτελεῖ ἕνα θρησκευτικὸ μυστήριο ποὺ συμβολίζει τὴν αἰωνιότητα τῆς ἑνώσεως τοῦ ζεύγους.

2) Ἐφ’ ὅσον ξεκαθαρίσαμε τὴν σημασία τοῦ γάμου, πᾶμε νὰ προσδιορίσουμε τὸ πρόβλημα, τὸ ὁποῖο εἶναι διττό. Δηλαδὴ ἀπὸ τὴν μία αὐξάνονται τὰ διαζύγια καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη μειώνονται οἱ γάμοι [3,4]. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της Ἑλληνικῆς Στατιστικῆς Ἀρχῆς (ΕΛΣΤΑΤ)[3] αὐτὸ τὸ φαινόμενο παρατηρεῖται κατὰ τὸ καθεστώς τῆς μεταπολιτεύσεως καὶ κυρίως μετὰ τὸ 1980. Δὲν εἶναι ὅμως τὸ μοναδικό. Σὲ αὐτὴν τὴν περίοδο, παρατηρεῖται γενικῶς μία μεγάλη πολιτισμικὴ καὶ κοινωνικὴ ἀλλαγὴ, ποὺ χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν κατάπτωσιν τῆς παιδείας, τῆς γλώσσης καὶ τοῦ πολιτισμικοῦ ἐπιπέδου.

Ἀρκεῖ μία γρήγορη ματιὰ γιὰ νὰ διαπιστώσουμε πὼς οἱ γάμοι μειώνονται μὲ ταχεῖς ῥυθμούς4. Τὸ 2021 πραγματοποιήθηκαν λιγότεροι ἀπὸ τοὺς μισοὺς γάμους ἀπ’ ὅτι τὸ 1967 [4]. Αὐτὸ ἔγινε μὲν σταδιακὰ, ἐπιταχύνεται δέ· δηλαδὴ ὁ μέσος ὅρος τῶν γάμων ἀπὸ τὸ 1955 μέχρι τὸ 1980 εἶναι περίπου 71000 (70804), ἐνῷ ἀπὸ τὸ 1980 μέχρι τὸ 2021 εἶναι 56000 (56195). Τῆς πενταετίας 2012-2016 εἶναι 51500 (51474), ἐνῷ τῆς πενταετίας 2017-2021 εἶναι 43400 (43387), δηλαδὴ μία πτῶσι κατὰ 38.7% ἀπ’ ὅτι πρὶν τὸ 19804. Μὲ ἄλλα λόγια, ἀπὸ 6 (6.02) περίπου γάμους ἀνὰ 1000 κατοίκους τὸ 1995, φθάσαμε σὲ 5 (4.94) τὸ 2015, δηλαδὴ μέσα σὲ 20 χρόνια, σὲ 4.5 (4,42) τὸ 2018, καὶ 3.5 (3,42) κατὰ μέσο ὅρο τὰ ἔτη 20-21 [4].

Ἀπὸ τὴν ἄλλη καὶ τὰ διαζύγια αὐξάνονται μὲ ταχεῖς ῥυθμούς. Τὸ 1992 ἐκδόθηκαν περίπου 6000 (6156) διαζύγια, ἐνῶ μία εἰκοσαετία ἀργότερα, τὸ 2012, ἔφθασαν τὰ 15000 (14880), δηλαδὴ 2.5 φορὲς παραπάνω [4]. Καὶ αὐτὸς ὁ ἀριθμὸς συνεχίζει νὰ ἔχει ἀνοδικὴ πορεία μέχρις ὅτου ἔχουμε διαθέσιμα στοιχεῖα, δηλαδὴ τὸ 2017· ὁ μέσος ὅρος τῶν λυμένων γάμων ἀνὰ ἔτος τὴν πενταετία 2013-2017 εἶναι 15400 (15389) [4]. Ἕνα δεδομένο ἐξ ἴσου ἀνησυχητικὸ εἶναι πὼς τὰ περισσότερα διαζύγια ἐκδίδονται κατὰ τὸ 7ο ἔτος γάμου, πρᾶγμα ποὺ σημαίνει πὼς πάρα πολλὰ ζευγάρια χωρίζουν πρὶν κἂν φθάσουν στὸ σημεῖο νὰ ἀπολαύσουν τοὺς καρποὺς τῶν κόπων τους.

Τοῦτο τὸ πρόβλημα δὲν παρατηρεῖται μονάχα στὴν Ἑλλάδα ἀλλὰ σὲ ὅλον τὸν λεγόμενο δυτικὸ κόσμο. Σὲ χῶρες τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως τὸ 2021 πραγματοποιήθηκαν περίπου 1.7 ἑκατομμύρια γάμοι καὶ ἐκδόθηκαν περίπου 700000 διαζύγια [1], δηλαδὴ 1 διαζύγιο γιὰ κάθε 2.5 γάμους! Γιὰ τὴν καλλίτερη σύγκρισιν μὲ τὰ ἑλληνικὰ δεδομένα ἂς τὸ πάρουμε ἀναλογικά, δηλαδὴ τὸ 2021 πραγματοποιήθηκαν 3,9 γάμοι γιὰ κάθε 1000 κατοίκους στὶς ἄλλες χῶρες [1] καὶ ἀκριβῶς ἡ ἴδια ἀναλογία ἰσχύει καὶ στὴν Ἑλλάδα (3.9). Τὰ διαζύγια εἶναι στὴν Εὐρώπη 1.7 γιὰ κάθε 1000 κατοίκους τὸ 2021 [α1]. Στὴν Ἑλλάδα ἔχουμε δεδομένα μέχρι τὸ 2017 καὶ ὁ μέσος ὅρος τῆς πενταετίας 2013-2017 εἶναι 1.4 διαζύγια γιὰ κάθε 1000 κατοίκους. Δηλαδὴ ἡ κατάστασις στὴν Ἑλλάδα ὁμοιάζει μὲ αὐτὴν τῶν ὑπολοίπων χωρῶν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως, στὶς ὁποῖες γενικῶς ἀπὸ τὸ 1964 οἱ γάμοι ἀπὸ 8 ἀνὰ 1000 μειώθηκαν κατὰ τὸ ἥμισυ (3.9), ἐνῷ τὰ διαζύγια (ἀπὸ 0.8) ὑπερδιπλασιάστηκαν (1.7) [α1]. Ὑψηλὴ ἀναλογία γάμων τὸ 2021, δηλαδὴ 7.4 ἀνὰ 1000 κατοίκους, παρουσιάζεται στὴν Οὐγγαρία [α1]. Τὴν τελευταία φορὰ ποὺ στὴν ὑπόλοιπη Εὐρώπη συλλογικὰ ἔγιναν τόσοι γάμοι ἦτο πρὶν περίπου 40 χρόνιαα1. Ἀξιοπερίεργο εἶναι ἐπίσης τὸ γεγονὸς πὼς οἱ ὑποψήφιες πρὸς ἔνταξιν χῶρες στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωσινα2 ἔχουν πιὸ ὑψηλὴ ἀναλογία γάμων ἀπὸ τὶς χῶρες ποὺ εἶναι ἤδη μέλη (4.8-7.0) [α1]. Ἂν ψάχνουν τρόπο νὰ τὴν μειώσουν, καλὰ κάμνουν ποὺ θέλουν νὰ ἐνταχθοῦν. Καὶ τέλος, δυσοίωνο εἶναι καὶ τὸ γεγονὸς πὼς δὲν ἔχουν μειωθεῖ μόνον στὸν ἀριθμὸ ἀλλὰ ἔχει αὐξηθεῖ καὶ ἡ ἡλικία τοῦ πρώτου γάμου σὲ ὅλες τὶς χῶρες τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως, κυρίως στὴν Σουηδία, τὴν Ἰσπανία καὶ τὴν Ἰταλία (34.8-37.5 / 34,9-37,2 / 33,6-36.4), ἡ ὁποία φθάνει μέχρι καὶ τὰ 35 γιὰ τὶς γυναῖκες καὶ τὰ 38 περίπου γιὰ τοὺς ἄνδρες! Στὴν Ἑλλάδα ἡ μέση ἡλικία ποὺ οἱ ἄνδρες συνάπτουν τὸν πρῶτο τους γάμο τὸ 2020 εἶναι τὰ 34 (33,8) ἐνῷ γιὰ τὶς γυναῖκες τὰ 31 (30,7) ἔτη [α4].

Ὅσον ἀφορᾶ στὰ διαζύγια καὶ αὐτὰ ἔχουν αὐξηθεῖ πάρα πολὺ ὅπως εἴπαμε. Τὸ 1964 ἡ Ἑλλάς καὶ ἡ Κύπρος ἦσαν ἀπὸ τὶς χῶρες μὲ τὴν χαμηλότερη ἀναλογία διαζυγίων (0.4 καὶ 0.2) ἀνὰ 1000 κατοίκους στὴν Εὐρώπη καὶ παραμένει ἀμετάβλητη μέχρι τὸ 1970 παρ’ ὅλο ποὺ σχεδὸν σὲ ὅλες τὶς ἄλλες χῶρες αὐξήθηκε πολύ. Ἀπὸ τὸ 1980 περίπου κι ἔπειτα ἀκολουθοῦν τὴν τάσιν τῶν ὑπολοίπων χωρῶνα1. Τὸ ἴδιο περίπου παρατηρεῖται καὶ γιὰ τοὺς γάμους. Τὸ 1964 ἡ Ἑλλάς ἦτο ἀπὸ τὶς χῶρες μὲ τὴν ὑψηλότερη ἀναλογία γάμων (8.9 – 1963: 9,2 / 1964: 8,9 / 1965: 9,44) ἀνὰ 1000 κατοίκους στὴν Εὐρώπη ἐνῷ τὰ τελευταῖα χρόνια ἔχει μειωθεῖ δραματικὰα1, ὅπως καὶ στὶς ἄλλες χῶρες.

Τέλος, οἱ Ἕλληνες πρὶν ἀπὸ 50-60 χρόνια εἶχαν τὴν πρωτιὰ στὶς γεννήσεις παιδιῶν ἐντὸς γάμου (1.2 – 1.1). Ἀπὸ τὰ στατιστικὰ δεδομένα φαίνεται πὼς οἱ Ἕλληνες ἀκόμη καὶ σήμερα προτιμοῦν νὰ κάμνουν παιδιὰ ἐντὸς γάμου, ὅμως τὸ ποσοστὸ τῶν ἐξώγαμων τέκνων ἔχει αὐξηθεῖ κατὰ 15 φορές μέχρι σήμερα (16.5). Σὲ μᾶς ὑπάρχει μεγάλη διαφορὰ σὲ σχέσι μὲ τὶς ὑπόλοιπες χῶρες της Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως ὅπου τὸ ποσοστὸ εἶναι ἀπὸ 25% καὶ πάνω [α1/α3]. Ἀκόμη καὶ σὲ σχέσι μὲ ἄλλες χῶρες τοῦ κόσμου ἡ Ἑλλὰς ἔχει χαμηλὸ ποσοστὸ ἐξώγαμων τέκνων [α5]. ὁ μέσος ὅρος στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωσιν τὸ 2018 ἦτο 42% [α3] καὶ σὲ πολλὰ κράτη μέλη ὅπως ἡ Σουηδία, ἡ Γαλλία, ἡ Ὀλλανδία καὶ ἡ Δανία τὰ ἐξώγαμα τέκνα ξεπέρασαν αὐτὰ ποὺ γεννήθηκαν ἐντὸς γάμουα [1,α3]. Ἡ Οὐγγαρία καὶ ἡ Λεττονία εἶναι οἱ μόνες χῶρες στὴν Εὐρώπη ποὺ ἀντιστρέφουν αὐτὴν τὴν τάσινα1.

Μήπως οἱ πολιτικὲς ποὺ ἀκολουθοῦν τὰ κράτη μέλη ὁδηγοῦν σὲ καταστροφικὰ μονοπάτια; Πολλὰ στελέχη τοῦ Εὐρωκοινοβουλίου ἀσκοῦν σκληρὴ κριτικὴ στὸν Πρωθυπουργὸ τῆς Οὐγγαρίας, Ὀρμπάν, διότι διαφωνεῖ μὲ τὶς πολιτικές ποὺ ἐφαρμόζουν. Ἀλλὰ ἂν κρίνουμε ἐκ τοῦ ἀποτελέσματος θὰ δοῦμε πὼς, τοὐλάχιστον στὸ ζήτημα ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ, ἀπὸ τὸ 2010 ποὺ ὁ Ὀρμπὰν ἀσκεῖ καθήκοντα Πρωθυπουργοῦ ἔχει ἀντιστρέψει τὴν κατωφέρεια ποὺ μαστίζει τὸν δυτικὸ κόσμο καὶ ἔχει βοηθήσει τὶς οὐγγρικὲς οἰκογένειες, σὲ ἀντίθεσι μὲ τοὺς ἐπικριτές του.

3) Γιατὶ ὅμως αὐξάνονται τὰ διαζύγια παρ’ ὅλα τὰ ὀφέλη ποὺ μπορεῖ νὰ προσφέρει ὁ γάμος; Κάποιοι ἀπὸ τοὺς λόγους ποὺ μπορεῖ εὔκολα νὰ ὑποθέσῃ κανεὶς εἶναι ἡ ἀπιστία, ἡ ὑπογονιμότης, ἡ σωματικὴ κακοποίησις, τὰ οἰκονομικὰ προβλήματα ποὺ φέρνουν προστριβές. Ὅμως αὐτὰ ὑπῆρχαν καὶ στὸ παρελθὸν, ὅταν τὰ διαζύγια ἦσαν σχεδὸν ἀνύπαρκτα. Εἶναι προφανὲς, λοιπόν, πὼς πρέπει νὰ ψάξουμε ἀλλοῦ τὶς αἰτίες.

Ἡ διττὴ φύσις τοῦ προβλήματος, δηλαδὴ ἡ μείωσις τῶν γάμων μὲ τὴν παράλληλη αὔξησι τῶν διαζυγίων σὲ τόσο μεγάλο μέρος τοῦ πληθυσμοῦ, δείχνει πὼς συντελεῖται μία ἀλλαγὴ στὴν ψυχοσύνθεσι ὁλόκληρης τῆς κοινωνίας μας τὶς τελευταῖες δεκαετίες, κατὰ τὸ καθεστώς τῆς μεταπολιτεύσεως. Γενικῶς τὸ παλαιὸ ἀντικαθιστᾶται ἀπὸ τὸ νεωτεριστικὸ σὰν ἕνα σαρωτικὸ κῦμα ποὺ ἀπαιτεῖ νὰ ὁμογενοποιήσει τὰ πάντα στὸ πέρασμά του. Ὁ σπόρος τῆς παγκοσμιοποιήσεως εἰσβάλλει στὶς οἰκίες μας μέσῳ τῶν τηλεοράσεων, τοῦ διαδικτύου, ἀκόμη καὶ τῶν σχολικῶν βιβλίων καὶ γιὰ νὰ ευδοκιμήσει ξεριζώνει ὁτιδήποτε τοῦ ἀντιστέκεται ὅπως τὶς ἀξίες, τὶς παραδόσεις, τὴν ἱστορία, τὴν γλῶσσα μας. Μᾶς ἀπογυμνώνει δηλαδὴ πνευματικῶς, μᾶς καθιστᾶ εὐάλωτους, μᾶς ἀποβλακώνει, μᾶς δημιουργεῖ μία ψευδὴ αἴσθησιν τῆς πραγματικότητος, γιὰ νὰ τὸν δεχθοῦμε τελικῶς.

Οἱ ἄνθρωποι σήμερα τείνουν πρὸς τὸν ἠθικὸν μηδενισμό, ἀποῤῥίπτοντας τὶς ἀξίες καὶ τὶς παραδόσεις τῶν προγενεστέρων ποὺ ἔχουν δοκιμασθεῖ ἀπὸ τὸν χρόνο, πρὸς τὸν κοινωνικὸν μηδενισμό, ἀποκηρύσσοντας ἔτσι καὶ τοὺς κοινωνικοὺς θεσμοὺς αἰώνων, καὶ πρὸς τὸν μεταφυσικὸν μηδενισμό, ἀρνούμενοι τὴν ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ νοήματος στὴ ζωὴ. Ὁ μηδενισμὸς ἔχει ἐξ ὁρισμοῦ μία καταστροφικὴ κατεύθυνσι. Καὶ διαλύοντας τὰ θεμέλια καὶ τὸν συνδετικὸ ἱστὸ τῆς κοινωνίας, εἶναι λογικὸ νὰ φθείρεται ὅλο τὸ οἰκοδόμημα. Ἡ οἰκογένεια παρουσιάζεται πλέον ὡς βάρος, ὡς κάτι τὸ ξεπερασμένο, ἐνῷ στὴν πραγματικότητα εἶναι τὸ ζωτικότερο κύτταρο τῆς κοινωνίας μας. Δὲν μπορεῖ νὰ δημιουργηθεῖ σωστὰ μία οἰκογένεια ἢ νὰ κρατήσει ἕνας γάμος, ὅταν ὁ καθένας κυττάζει τὸ ἀτομικὸ συμφέρον ἀντὶ τοῦ κοινοῦ ἢ τὴν καλοπέρασίν του. Εἶναι προφανὲς πὼς ἡ τάσις αὐτὴ προωθεῖται συστηματικῶς ἔξωθεν καὶ δὲν προέρχεται ἀπὸ τὴν φυσικὴ ἐξέλιξι καὶ ζύμωσι τῆς κοινωνίας, διότι συντελεῖται πολὺ γρήγορα καὶ ἀκολουθεῖ παρὰ φύσιν πορεία, ἀλλὰ κυρίως ἐπειδὴ αὐτοὶ ποὺ τὴν προωθοῦν δὲν κρύβονται. Δημιουργεῖται ἔτσι τὸ εὔλογο ἐρώτημα: ἀφοὺ καταστρέψουν τὴν παλαιὰ κοινωνικὴ δομὴ τὶ σκοπεύουν νὰ κτίσουν στὴν θέσιν της;

Ἐπὶ πλέον, ἡ κοινωνία νοσεῖ καὶ ἐξ αἰτίας τοῦ ἄκρατου καταναλωτισμοῦ. Ἀγοράζουμε τὸ ἕνα προϊὸν μετὰ τὸ ἄλλο. Ἂν κάτι χαλάσει, δὲν τὸ ἐπισκευάζουμε πλέον, ἁπλῶς τὸ ἀντικαθιστοῦμε. Δηλαδὴ μαθαίνουμε στὴν εὔκολη λύσι, πρᾶγμα ποὺ ἐφαρμόζουμε καὶ στὶς σχέσεις μας μὲ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους. Ἂν δὲν μᾶς ἀρέσει κάποιος, δὲν ἐπιδιώκουμε νὰ λύσουμε τὶς διαφορές μας, ἁπλῶς τὸν ἀλλάζουμε σὰν νὰ ἦτο ἀντικείμενο.

Πέραν τούτων, ἕνας ἄλλος λόγος ποὺ συμβάλλει στὸ πρόβλημα ποὺ ἐξετάζουμε εἶναι πὼς οἱ ἄνθρωποι ἐκ φύσεως πράττουν μιμούμενοι ἄλλους ἀνθρώπους. Αὐτὰ τὰ πρόσωπα ποὺ μιμούμεθα καὶ γίνονται ἀντικείμενα τοῦ θαυμασμοῦ μας εἶναι τὰ πρότυπά μας. Ὅταν ἐμπνεόμεθα ἀπὸ σπουδαίους ἀνθρώπους, τέτοια μπορεῖ νὰ εἶναι καὶ τὰ ἔργα μας. Ὁ Ἀλέξανδρος ὁ Μέγιστος εἶχε ὡς πρότυπό του τὸν ἥρωα Ἀχιλλέα καὶ μεγαλούργησε. Ὅταν ὅμως ἡ ποιότης τῶν προτύπων μας εἶναι χαμηλή, χαμηλὴ θὰ εἶναι καὶ ἡ ποιότης τῶν δικῶν μας πράξεων καὶ σκέψεων. Δυστυχῶς σήμερα αὐτὸ συμβαίνει κατὰ κόρον, εἰδικὰ στοὺς νέους, κι ἀντὶ νὰ ἔχουν ὡς πρότυπο τὸν Σωκράτη ποὺ δὲν ἄφησε τὴν γυναῖκα του παρὰ τὸν χαρακτῆρα της, ἔχουν διαφόρους ἠθοποιούς, τραγουδιστὲς καὶ ποδοσφαιριστές ποὺ στὴν πλειοψηφία τους δὲν εἶναι καλὰ παραδείγματα πρὸς μίμησιν, εἰδικὰ γιὰ τὴν δημιουργία οἰκογένειας, ἀφοῦ τὰ ποσοστὰ διαζυγίων τῶν διασήμων, εἰδικὰ τῶν γυναικῶν, εἶναι πολὺ ὑψηλότερο σὲ σύγκρισι μὲ τὸν ὑπόλοιπο πληθυσμό [7].

Γιὰ τὸ τέλος ἄφησα ἕνα κατ’ ἐμὲ πολὺ ἐνδιαφέρον δεδομένο δηλαδὴ πὼς πολλὲς μελέτες ἔχουν δείξει πὼς οἱ γυναῖκες εἶναι αὐτὲς ποὺ κατὰ κύριο λόγο ἀρχίζουν τὴν διαδικασία τοῦ διαζυγίου περίπου 7 στὶς 10 φορέςα6. Στὴν Ἑλλάδα δὲν ηὗρα ἀντίστοιχον ἀριθμὸ ἀπὸ τὰ ἀρχεῖα τῆς ΕΛΣΤΑΤ. Ὁ ἀριθμὸς ὅμως μᾶλλον δὲν εἶναι πολὺ διαφορετικός κι αὐτὸ τὸ συμπέρασμα τὸ ἔβγαλα ζητώντας στοιχεῖα ἀπὸ 3 δικηγόρους τῆς περιοχῆς μου, οἱ ὁποῖοι μοῦ ἐπιβεβαίωσαν τὴν παραπάνω ἀναλογία (6,2-8 στὶς 10 φορές).

Στὸ παρελθὸν σὲ μία οἰκογένεια ἡ μητρότης καὶ ἡ στήριξις τῶν γυναικῶν ἀπὸ τοὺς ἄνδρες δὲν ἦτο ἐπιλογὴ ἀλλὰ μέρος τῆς ζωῆς. Ὡστόσο στὶς μέρες μας διάφοροι παράγοντες ἐπηρεάζουν τὸν γυναικεῖο ψυχισμό καὶ πολλὰ ἄρχισαν νὰ ἀμφισβητοῦνται καὶ νὰ ἀλλάζουν εἰδικὰ μὲ τὸ κίνημα τοῦ φενιμισμοῦ κατὰ τὸ 1960 κι ἔπειτα ποὺ συμπίπτει μὲ τὴν ἀρχὴ τοῦ κοινωνικοῦ προβλήματος ποὺ παρουσιάζεται στὸ παρὸν πόνημα. Ὅπως θὰ δείξω, ὁ φεμινισμὸς τοὐλάχιστον ἀπὸ ἕνα σημεῖο ἐκδηλώσεώς του καὶ μετὰ μᾶλλον ἔβλαψε τὴν κοινωνία ὡς σύνολο, παρὰ τὴν ὠφέλησε. Ὅσο πιὸ φεμινιστικὲς εἶναι οἱ χῶρες, τόσο αὐξάνονται τὰ διαζύγια. Γιὰ παράδειγμα ἡ Σουηδία εἶναι μία ἀπὸ τὶς χῶρες μὲ τὴ μεγαλύτερη ἀναλογία διαζυγίων ἀνὰ 1000 κατοίκους στὴν Εὐρώπη (2.3) [α1] καὶ δὲν εἶναι διόλου τυχαῖο τὸ ὅτι εἶναι ταυτοχρόνως μία ἀπὸ τὶς πιὸ φεμινιστικὲς χῶρες τοῦ κόσμου, ὅπου σχεδὸν 1 στὶς 2 γυναῖκες αὐτοπροσδιορίζονται ὡς φεμινίστριες.

Ὅσον ἀφορᾶ στὸν ἐπαγγελματικὸ τομέα, ἄρχισαν νὰ δουλεύουν ἔξω ἀπὸ τὴν οἰκία καὶ νὰ κυνηγοῦν τὴν δική τους σταδιοδρομία. Εἶναι ἐπίσης γνωστὸ πὼς οἱ γυναῖκες προτιμοῦν ἱκανοὺς κι εὔπορους ἄνδρες πρᾶγμα ποὺ ἔχει τὴν βιολογική του ἐξήγησι. Ὅσο ὅμως ἡ σταδιοδρομία τῶν γυναικών καλλιτερεύει ἐνῷ τῶν ἀνδρῶν παραμένει σταθερὴ ἢ μειώνεται, τόσο λιγότεροι άνδρες θὰ μποροῦν νὰ ἱκανοποιήσουν τὴν επιθυμία των γυναικῶν νὰ εἶναι ὁ σύντροφός τους περισσότερο ἐπιτυχημένος ἐπαγγελματικῶς ἀπὸ τὶς ἴδιες. Κι ὄντως οἱ μελέτες δείχνουν πὼς στὶς σχέσεις ὅπου οἱ γυναῖκες κερδίζουν περισσότερα χρήματα ἀπὸ τοὺς ἄνδρες ὑπάρχει μεγαλύτερη δυσαρέσκεια καὶ γιὰ τὰ δύο φῦλα [5]. Δραματικὲς ἀλλαγὲς στὴν θέσι τῶν γυναικῶν συνάδουν μὲ αὐτὸν τὸν ἰσχυρισμό: γιὰ παράδειγμα οἱ γυναῖκες ποὺ κερδίζουν σημαντικές, πολιτικὲς ἐκλογὲς ἔχουν διπλάσιες πιθανότητες νὰ χωρίσουν σὲ σύγκρισι μὲ αὐτὲς ποὺ χάνουν. Τώρα, ἂν σὲ αὐτὰ προσθέσουμε καὶ τὸν μεγάλο φόρτο ἐργασίας ποὺ ἀναλαμβάνουν πολλοὶ ἄνθρωποι γιὰ νὰ καλύψουν τὰ πρὸς τὸ ζῆν, θὰ ἔχουμε μιὰ πιὸ πλήρη εἰκόνα τῶν αἰτιῶν τοῦ προβλήματος. Διότι ὄχι μόνον δὲν ἔχουν ἐλεύθερο χρόνο γιὰ τὸν γάμο τους, καὶ ἔτσι πολλὰ ζευγάρια ἀπομακρύνονται καὶ μὲ τὸν καιρὸ αὐτὴ ἡ ἀπομάκρυνσις μπορεῖ νὰ γίνει συναισθηματική, ἀλλὰ ἐπὶ πλέον ἔχει δειχθεῖ πὼς οἱ γυναῖκες ποὺ δουλεύουν σὲ σύγκρισι μὲ τὶς νοικοκυρὲς ἔχουν περισσότερο ἄγχος καὶ κατάθλιψιν καὶ εἶναι λιγότερο εὐχαριστημένες καὶ ἱκανοποιημένες στὸν γάμο τους. Κι ἂν ἐξετάσουμε τὸ συνολικὸ ὄφελος ποὺ εἶχε γιὰ τὶς οἰκογένειες ἡ ἐργασία τῆς γυναικός, θὰ διαπιστώσουμε πὼς ἔχει ἀρνητικό πρόσημο. Καὶ περισσότερο διαλύονται, καὶ μεγαλύτερη δυσαρέσκεια νιώθουν τὰ μέλη της κι ὅλα αὐτὰ χωρὶς μεγαλύτερο εἰσόδημα. Ἐκεῖ ποὺ παλαιότερα ἔφθανε ὁ μισθὸς τοῦ ἀνδρὸς γιὰ τὴν συντήρησιν τῆς οἰκογενείας, τὴν ἀγορὰ οἰκίας καὶ ἄλλων ἀγαθῶν, τώρα σὲ πολλὲς περιπτώσεις δὲν φθάνει οὔτε καὶ τῶν δύο μαζί. Δηλαδὴ αὐξήθηκαν στὸ διπλάσιο τὰ ἐργατικὰ χέρια ἀλλὰ μειώθηκαν οἱ μισθοί, γεγονὸς πάρα πολὺ βολικὸ γιὰ τὶς μεγάλες πολυεθνικές... Ὅλα αὐτὰ ἔχουν ἐπι

4) Ἂς δοῦμε τώρα τὶς μακροπρόθεσμες ἐπιπτώσεις τῶν διαζυγίων. Κάποιες ἀπὸ τὶς πιὸ προφανεῖς εἶναι πὼς τὰ ὠφέλη τοῦ γάμου ποὺ ἀναφέρθηκαν προηγουμένως, καταργοῦνται. Ἐκτὸς αὐτῶν ὅμως ἕνα διαζύγιο βλάπτει, σχεδὸν σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις ὅλα τὰ ἐμπλεκόμενα μέλη προκαλῶντας μιὰ προσωρινὴ μείωσιν στὴν ποιότητα τῆς ζωῆς και βάζοντας κάποιους σὲ μιὰ καθοδικὴ τροχιὰ ἀπὸ τὴν ὁποία μπορεῖ νὰ μὴν ἀνακάμψουν ποτὲ πλήρως.

Τὰ παιδιὰ παθαίνουν συνήθως τὴν μεγαλύτερη ζημιά. Ἡ ἐπίδρασις τοῦ διαζυγίου εἶναι διαφορετικὴ σὲ κάθε ἕνα ἀπὸ αὐτὰ καὶ κυμαίνεται ἀπὸ ἤπια ἕως σοβαρὴ καὶ ἀπὸ βραχυπρόθεσμη μέχρι μακροπρόθεσμη. Εἶναι δύσκολο, ἐὰν ὄχι ἀδύνατο, νὰ προβλεφθεῖ πὼς θὰ ἐπηρεασθεῖ ἕνα συγκεκριμένο παιδὶ καὶ σὲ ποιὸ βαθμό, ἀλλὰ εἶναι δυνατὸ νὰ προβλεφθοῦν οἱ κοινωνικὲς ἐπιπτώσεις στὸ σύνολο τῆς ὁμάδας τῶν τέκνων τῶν διαζευγμένων ζευγαριῶν κι ἀπ’ ὅτι ἔχουν δείξει κατὰ καιροὺς διάφορες μελέτες, εἶναι πολλὲς καὶ σοβαρές. Δυστυχῶς ὅμως οἱ περισσότεροι τὶς ἀγνοοῦν.

Τὸ ἰδανικὸ γι’ αὐτὰ εἶναι νὰ μεγαλώνουν σὲ ἕνα περιβάλλον οἰκογενειακῆς θαλπωρῆς καὶ μὲ τοὺς δύο γονεῖς. Καὶ ἡ μητέρα καὶ ὁ πατέρας λειτουργοῦν ὡς πρότυπα ἔχοντας διαφορετικοὺς ῥόλους καὶ προσεγγίσεις ἔτσι ὤστε τὰ παιδιὰ νὰ ἐπωφελοῦνται ἀπὸ μία ἰσοῤῥοπημένη ἀνατροφὴ μὲ τὴν παρουσία καὶ τῶν δύο. Οἱ μητέρες δηλαδὴ τείνουν νὰ ἀναλαμβάνουν τὸ κομμάτι τῆς φροντίδος καὶ τῆς συναισθηματικῆς ὑποστηρίξεως, ἐνῷ οἱ πατέρες μπορεῖ νὰ ἑστιάζουν περισσότερο στὴν πειθαρχία, τὴν ἀσφάλεια καὶ τὴν ἐπίλυσιν προβλημάτων. Ὅταν ὅμως αὐτὸ δὲν εἶναι δυνατὸ, μπορεῖ νὰ ἀναπτύξουν ἕνα σωρὸ θέματα.

Ἀναφορικὰ μὲ τὸν ἐσωτερικό τους κόσμο, λοιπόν, τὰ συμπεριφορικά, συναισθηματικά καὶ ψυχολογικὰ προβλήματα εἶναι συχνά. Μὲ τὸ διαζύγιο διαταράσσονται οἱ σχέσεις μεταξὺ γονέων καὶ παιδιῶν, ἐνῷ οἱ συνεχιζόμενες διχόνοιες ἀνάμεσα στοὺς πρώην συζύγους, οἱ τυχοῦσες οἰκονομικὲς δυσκολίες, ἡ ἀστάθεια, ἡ ἀλλαγὴ περιβάλλοντος καὶ ἕνα σωρὸ ἄλλα ἀρνητικὰ συμβάντα δύνανται νὰ προκαλέσουν ἔντονες μεταβολὲς συναισθημάτων (κατάθλιψις, θυμός, σύγχυση, λύπη, χαμηλὴ αὐτοεκτίμησις, ἄγχος) ποὺ τὰ παιδιὰ δυσκολεύονται νὰ διαχειρισθοῦν. Ἐπίσης, σύνηθες εἶναι τὸ φαινόμενο οἱ γονεῖς νὰ ἀποκτοῦν νέους συντρόφους, ἀλλὰ σπανίως δημιουργοῦνται καλὲς σχέσεις μὲ τὰ τέκνα προηγούμενων γάμων καὶ ἔτσι πέφτουν σὲ δυσμένεια.

Ἡ ἐκδήλωσις, τώρα, τῶν ψυχικῶν προβλημάτων διαφέρει ἀπὸ παιδὶ σὲ παιδί, ἀλλὰ σὲ γενικὲς γραμμὲς μπορεῖ νὰ παρουσιάσουν πτῶσιν στὶς ἀκαδημαϊκές τους ἐπιδόσεις, ὑψηλότερο κίνδυνο καταχρήσεως οὐσιῶν, μεγαλύτερες πιθανότητες νὰ πάρουν διαζύγιο, μικρότερες πιθανότητες νὰ θελήσουν νὰ τεκνοποιήσουν τὰ ἴδια ἢ δυσκολίες στὶς μελλοντικές τους σχέσεις, διότι τὸ παράδειγμα τῶν γονέων ἴσως ἐπηρεάσει τὶς πεποιθήσεις καὶ τὴν στάσιν τους γιὰ τὸν γάμο ἢ γιὰ τὴν σταθερότητα τῶν ἀνθρωπίνων σχέσεων, ἔτσι ὥστε νὰ φοβοῦνται τὴν δέσμευσιν ἢ νὰ ἀδυνατοῦν νὰ ἐμπιστεύτοῦν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους. Τὰ παραπάνω ὁδηγοῦν σὲ αὐξημένα ἐπίπεδα ἄγχους ποὺ μὲ τὸν καιρὸ φέρνουν μέχρι καὶ προβλήματα ὑγιείας ἢ καὶ μείωσιν τῆς διάρκειας τῆς ζωῆς [10].

Ὁπότε συμπερασματικὰ μποροῦμε νὰ ποῦμε πὼς τὰ διαζύγια σὲ πολλὲς περιπτώσεις βλάπτουν τὴν ὑγιεία καὶ τὶς ἀνθρώπινες σχέσεις καὶ εἶναι ἐπιζήμια γιὰ τὴν κοινωνία. Ἴσως νὰ μὴν ἦτο καὶ τόσο ὑπερβολικὸ ποὺ στὸ παρελθὸν ἐθεωροῦντο σκανδαλώδη. Ὅσο τὰ διαζύγια συνεχίζουν νὰ αὐξάνονται, τόσο περισσότερα παιδιὰ πλήττονται. Μόνο σὲ ἕνα ἔτος, τὸ 2017, στὴν Ἑλλάδα ἐκδόθηκαν 19190 διαζύγια καὶ 25025 τέκνα ἐκτέθηκαν στοὺς κινδύνους ποὺ ἀναλύσαμε, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὰ 16103 ἦσαν ἀνήλικα.

5) Σκοπὸς μου δὲν εἶναι νὰ κατακρίνω τὰ ζευγάρια ποὺ παίρνουν τὴν ἀπόφασιν νὰ πάρουν διαφορετικοὺς δρόμους, οὔτε νὰ δημιουργήσω τύψεις σὲ κανέναν. Ἤθελα ἁπλῶς νὰ φέρω στὸ φῶς κάποια στοιχεῖα γιατὶ πιστεύω πὼς μόνον μὲ τὴν γνῶσιν τοῦ προβλήματος μποροῦμε νὰ κάμουμε κάτι γιὰ νὰ καλλιτερεύσουμε καὶ νὰ ἀλλάξουμε τὴν κατάστασιν. Ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὰ στατιστικὰ δεδομένα, τὸ πρόβλημα ποὺ συζητήσαμε δὲν ἀφορᾶ μικρὸ μέρος τοῦ πληθυσμοῦ γιὰ νὰ ἀποδώσουμε τὶς εὐθύνες σὲ μεμονωμένα ἄτομα, οὔτε παρουσιάσθηκε ἐξ αἴφνης. Ἔγινε σταδιακὰ. Οἱ κυβερνῶντες εἶχαν στὴν διάθεσί τους πάρα πολὺ χρόνο καὶ τεράστια εὐθύνη γιὰ νὰ τὸ διακριβώσουν καὶ νὰ τὸ λύσουν, ἀλλὰ ἀντὶ αὐτοῦ τὸ ἀγνόησαν καὶ τὸ ἐπιδείνωσαν μὲ τὶς διάφορες πολιτικὲς ποὺ ἀκολούθησαν καὶ ἀκολουθοῦν μέχρι σήμερα, ἐπιτρέποντάς του νὰ μεταδίδεται σὰν ἰὸς ἀπὸ τὸ ἕνα κράτος στὸ ἄλλο στὸ πλαίσιο τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως. Τὸ παράδειγμα τῆς Οὐγγαρίας ἀποδεικνύει πὼς τὰ προβλήματα ποὺ ἀντιμετωπίζει ἡ κοινωνία εἶναι ἐπιλύσιμα ἀπὸ τὸ κράτος, κάμνοντας ἔτσι προφανὴ τὴν γύμνια τῶν δικῶν μας «πολιτικῶν», οἱ ὁποῖοι, σχεδὸν ὅλοι ἐγωιστὲς ὄντες, νοιάζονται μονάχα γιὰ τὴν θέσι καὶ τὸν μισθό τους κι ἀκολουθοῦν, σὲ αὐτὸ ἄλλα καὶ σὲ ἄλλα θέματα, τὴν προδοτικὴ στάσιν τῆς ἀδιαφορίας ἢ τὸ ἔγκλημα τῆς ἐσχάτης προδοσίας κατὰ τῆς τιμῆς, τῆς ἀσφάλειας καὶ τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς πατρίδος μας.

Τέλος, ἀπὸ ὅσα ἀναφέρθηκαν, εἶναι ἀνάγκη νὰ συνειδητοποιήσετε καὶ νὰ θυμᾶστε τὸ ἑξῆς: τὸ θέμα αὐτὸ εἶναι ἀμιγῶς πολιτικὸ, κι ὄχι κοινωνικό, αφ’ οῦ οἱ κοινωνικὲς συνθῆκες ἐπηρεάζονται καὶ κυριολεκτικῶς διαμορφώνονται ἀπὸ τὸ κρατοῦν πολιτικὸ σύστημα. Σύστημα τὸ ὁποῖον, σήμερα, ἀκολουθεῖ μία δολία ἀντεθνικὴ πολιτικὴ καὶ καταφέρνει συνεχῆ χτυπήματα κατὰ τῆς ἐθνικῆς συνοχῆς καὶ ἀκόμη καὶ τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ.

[1]